Prvi svjetski rat, ili «Veliki rat» kako su ga nazivale ondašnje novine, je bio oružani sukob dotad nezapamćenih razmjera. Trajao je od 1914. do 1918. Počeo je kao sukob između Austro-Ugarske i Srbije 28. jula, a u evropski rat je prerastao 1. avgusta kada je Njemačka objavila rat Rusiji da bi na kraju završio kao svjetski rat koji je obuhvatio 32 nacije.
Dvadeset i osam ovih nacija su bile povezane u savez pod nazivom Antanta i uključivale su sile poput Velike Britanije, Francuske, Rusije, Italije i SAD-a. One su se suprotstavljale koaliciji Centralnih sila koje su sačinjavale Njemačka, Austro-Ugarska, Turska i Bugarska.
Povod za rat je bio sarajevski atentat na austro-ugarskog prestolonasljednika Franca Ferdinanda izvršen 28. juna 1914. Međutim, pravi uzroci rata bili su duboko ukorijenjeni u evropsku istoriju prethodnog vijeka, prvenstveno težnja Njemačke za kontinentalnom dominacijom i kolonijalnim posjedima Antante.
Prvi svjetski rat je za Srbiju i Crnu Goru bio odbramben, pravedan ali i bratoubilački. Za južnoslovenske narode značio je ostvarenje ranije ideje o ujedinjenju u jedinstvenu državu.
Sa Evropom podijeljenom u dva neprijateljska tabora, od kojih oba troše ogromna sredstva na naoružavanje, bilo koji poremećaj političke situacije izazivao je međunarodni incident. U godinama od 1905. do 1914. desilo se nekoliko kriza i dva rata koji su prijetili da izazovu opšti evropski rat.
Maroko
Prva kriza je izazvana u Maroku 1905. kada se Njemačka umiješala u sukob između marokanskih revolucionara i francuskih kolonizatora. Francuska je Njemačkoj prijetila ratom, ali je sukob riješen mirnim putem u Španiji 1906. Kada je Austro-Ugarska aneksirala Bosnu rat je izbjegnut samo zato jer u to vrijeme Rusija nije bila dovoljno spremna.
Druga marokanska kriza se desila 1911. kada je Njemačka poslala razarač «Panter» u marokanski grad Agadir u trenutku kada je Francuska nastojala da osigura prevlast u Maroku. Nakon mnogobrojnih prijetnji sa obje strane sukob je riješen kolonijalnim kompromisom.
Kako su velike sile bile okupirane marokanskom krizom Italija je iskoristila priliku da napadne Tursku zbog sukoba oko oblasti Tripolitanije i Libije. Nakon ovog rata dolazi do dva Balkanska rata iz kojih je Srbija izašla kao pobjednica što je samo raspirilo težnje za oslobođenjem Slovena pod austro-ugarskom vlašću. Poražene zemlje, Bugarska i Turska, samo čekaju priliku za osvetu.
U junu 1914. godine austrougarska vojska je u Bosni izvodila vojne vježbe. Cilj joj je bio da demonstracijom svoje vojne sile zaplaši Srbiju. Ove vježbe je posjetio i nasljednik austrougarskog prijestola Franc Ferdinand i to baš na veliki pravoslavni praznik, Vidovdan. Prilikom povratka iz Vijećnice, Ferdinand je pošao u bolnicu da posjeti ranjene pratioce. Kada je automobil usporio, prišao je gimnazijalac Gavrilo Princip i metkom iz pištolja pogodio Franca Ferdinanda. Drugi metak, namjenjen je generalu Poćoreku, pogodio je Ferdinandovu ženu Sofiju. Atentatori i njihovi saučesnici su ubrzo pohapšeni.
Sarajevski atentat je bio neposredan povod za Prvi svjetski rat. Austro- ugarska je bez dokaza optužila Srbiju za atentat. Ferdinandova smrt je bila povod da objavi rat Srbiji. Vlada u Beču je već 23. jula postavila srpskoj vladi 10 zahtjeva, tražeći da na njih odgovori u roku od 48 sati. Srpska vlada je bila spremna prihvatiti sve zahtjeve, osim da austrougarska policija vodi istragu o atentatu u Srbiji. Srbija nije mogla dozvoliti mješanje u svoje unutrašnje poslove.
Austro-Ugarska je u toku 1914. pokrenula tri ofanzive na Srbiju i sve tri su odbijene, ali Srbija nije odlučila da sama napadne. Zadivljujuće pobjede su izvojevane na Ceru i Kolubari. Bilo je mirno sve do oktobra 1915.
Bugarska je ušla u rat na strani Centralnih sila i 14. oktobra 1915. Istovremeno je pokrenuta snažna Austro-Njemačka ofanziva protiv Srbije. Do kraja 1915. Srbija je pregažena, a preživjeli vojnici potražili su utočište na Krfu, gdje će se oporavljati do povratka u rat.
Vojne operacije su se vodile na tri glavna fronta: Zapadnom (francusko-belgijskom), Istočnom (ruskom) i Južnom (srpskom). Kada je Turska ušla u rat borbe su se vodile i oko Dardanela između Turske i V. Britanije. Pred kraj 1915. otvorena su još dva fronta: Austro-Talijanski i Solunski front.
Njemačka vrhovna komanda je planirala da brzim napadima porazi i osvoji nedovoljno spremnu Francusku i Englesku, a poslije da vojne snage okrene na Rusiju. Njemačka je, u stvari , željela da izbjegne rat na dva fronta. Ranije napravljenom planu, njemačka vojska je preko Belgije i Luksemburga prodrla u Francusku, gotovo do Pariza.
Napredovanje njemačke vojske zaustavljeno je tek početkom septembra 1914. godine na rijeci Marni. Engleske i francuske vojne snage nanijele su njemačkoj vojsci velike gubitke i spriječile je da brzim prodorom uspješno završi rat. U bici na Marni, prvoj pobjedi Antante, oko 63 000 vojnika je poginulo, više od 300 000 ranjeno. Do kraja 1914. godine na Zapadnom frontu je vođen pozicioni ili rovovski rat.
Na sjevernom dijelu Istočnog fronta ruska vojska je krenula u snažnu ofanzivu i potiskujući njemačke snage prodrla duboko u istočnu Prusku.
Na južnom sektoru fronta ruska vojska je nanosila poraze austrougarskim trupama i oslobodila Galiciju i Bukovinu. Uspješna ruska ofanziva primorala je njemačku komandu da dio svojih snaga sa Zapadnog fronta prebaci na Istočni front. Slabije naoružana ruska vojska poražena je u kontranapadu i izbačena iz Pruske. Kod Mazurskih jezera uništena je jedna ruska armija. Krajem 1914. godine je i na Istočnom frontu vođen rovovski rat.
U čuvenoj Cerskoj bici, poslije tri dana borbe, porazila je austrougarsku vojsku i prisilila je da se povuče sa teritorije Srbije, sredinom avgusta 1914. To je bila prva srpska i saveznička pobjeda u Prvom svjetskom ratu.
Srpska vojska je spremno dočekala napad agresora i zahvaljujući visokom moralu boraca i umješanosti svojih vojskovodja (Radomir Putnik, Stjepa Stjepanović, Živojin Mišić i Petar Bojović) i već sredinom avgusta 1914. godine u čuvenoj Cerskoj bici, poslije tri dana borbe, porazila austrougarsku vojsku i prisilila je da se povuče sa teritorije Srbije.
U prvoj godini rata Crnogorci su odolijevali napadima Austrougarske iz pravca Boke Kotorske i primorja, uspješno braneći lovćenski front. Reorganizujući i uvećavajući svoje snage, komadant austrougarske vojske Balkanske , Poćorek je u septembru 1914. otpočeo novu ofanzivu iz dva pravca : prko Drine i iz Srema.Linija fronta se spustila južno od rijeke Kolubare.najveći pritisak srpska vojska je trpila na planini Suvobor. Prema sjajno zamisljenom manevru MIšića, prešla je u protiv ofanzivu i u vješto izvedenoj Kolubarskoj bici prisilila neprijatelja na brzo povlačenje. Oslobodila je ponovo čitavu Srbiju sa Beogradom.(15.12.1914.)
Zbog poraza u Kolubarskoj bici Poćorek je ubrzo smijenjen. Za novog komadanta ekspedicije protiv Srbije postavljen je njemački general Makezen. Njemci i njihovi saveznici Austrougari su se dugo pripremali za ponovni napad na Srbiju i Crnu Goru. Oktobra 1915. otpočela je velika ofanziva ,sa neuporedivo većim i mnogo opremljnijim snagama.
Visoka patriotska svijest srpske vojske najbolje je posvjedočena junačkom odbranom Beograda oktobra 1915. U teškoj borbi gotovo su svi herojski izginuli. Srpska vojska se morala povlačiti kroz bespuća i gudure, preko Kosova i Metohije, dijela Crne Gore i Albanije.Kroz Albaniju srpsku vojsku je napao onaj dio Albanaca koji nije priznavao vlast Esada-paše Toptanija,saveznika Srbije. Srpska vojska dospjela je na Krf, gdje su je iz albanskih lukaprebacili saveznički brodovi.
Mojkovačka bitka
Sudbinu sličnu Srbiji doživjela je i Crna Gora. Crnogorska vojska pod vođstvom generala Janka Vukotića januara 1916. kod Mojkovca pružila veoma snažan otpor austrougarskoj vojsci, čiji je cilj bio presijecanje odstupnice srpskoj vojsci preko Kosmeta i Albanije, zatim i njeno potpuno uništenje. Početkom 1916. Crna Gora je bila okupirana. Kralj Nikola je napustio zemlju, a vojska je bila razbijena i većinom zarobljena. Kralj Nikola je napustio zemlju, a vojska je bila razbijena i većinom zarobljena.Samo je jedan dio uspio da se održi u teško pristupačnim krajevima, nastavljajući otpor okupatoru. Drugi dio je ostao u zarobljeništvu.
Solunski front i oslobođenje zemlje
Poslije nekoliko mjeseci srpski vojnici su inače nedovoljno oporavljeni , sa ostrva Krfa prebačeni na Solunski frontgdje su u jesen učestvovali u bici na Kajmakčalanu i oslobodili Bitolj. Solunski front se stabilizovao sve do septembra 1918. Srpska vojska je veoma brzo oslobađala zemlju tako da je do 1. novembra oslobođena cijela Srbija sa Beogradom.Vaznost Solunskog fronta za okoncanje rata bila je ogromna. Srbija i Crna Gora su podnijele velike žrtve i dale veliki doprinos snagama antante za pobjedu nad Centralnim silama.
Prvi svjetski rat je bio nepravedan i osvajački. Jedino su Srbija, Crna Gora i Belgija vodile pravedan i oslobodilački rat. Prvi svjetski rat je trajao 4 godine, 3 mjeseca i 14 dana. Ukupna šteta izazvana ratom je procijenjena na 186 milijardi dolara. Odnio je oko 47 miliona ljudskih života.
Rat je prouzrokovao patnju ljudi, stradanja i razaranja naselja i privrede. Ekonomija skoro svih zemalja bila je iscrpljena. Porasla je uloga države u privredi. Ekonomski primat od zapadne Evrope preuzele su SAD. Naplata duga, veliki plijen i neuništena privreda omogućili su SAD da postanu najveća svjetska ekonomska sila.
Evropa je prestala biti centar svijeta, evropske svađe i sukobi su postali beznačajni pred novom borbom za kontrolu svijeta između dvije sile- SAD i SSSR.
Nestalo je Rusko carstvo, Tursko carstvo, Austro-Ugarsko carstvo i Njemački rajh.
Položaj u koji je stavljena poražena Njemačka uslovila je pojavu revanšizma i nacizma i stvorila uslove za Drugi svjetski rat.
Nema komentara:
Objavi komentar