Ko se uputi starim putem što vodi od Novog Pazara ka Raškoj na samo dva kilometra od grada, blizu ušća rečice Deževe u Rašku, primetiće, na brežuljku iznad puta, neobičnu i na prvi pogled veoma staru crkvu. Niska, nepravilnog oblika, okrenuta ka međurečju, izgrađena je od grubog, neobrađenog kamena i nešto cigle, s rotondom i osmougaonom kupolom. Još se mestimično vidi zid kojim je čitava zaravan na kojoj se crkva nalazi bila ograđena. Nakon što pognuti prođete kroz niski crkveni ulaz, naći ćete se u tami koju samo mestimice razbija bledo svetlo što uspeva da se probije kroz nekoliko pukotina-prozora u debelim zidovima. Glasovi u ovom hladnjikavom prostoru kao da tonu u prazninu vekova. I kao da se sva tama prohujalih dana zgusnula u uglove i oko jedva vidljivih i teško oštećenih fresaka iz kojih, ipak, probijaju svečane i tihe poruke sa lica svetih. Dotakavši hladnoću kamena i hrapavost fresaka, putniku se ukazuje prilika da tu, na tren, gotovo fizički opipa hiljadu godina prošlosti.
Petrova crkva, odnosno, crkva Svetih apostola Petra i Pavla, vekovima je bila sedište episkopa Rasa, prestonog mesta Srbije zavučenog u kotlinu rečice Raške, zaštićenog sa nekoliko utvrđenih gradina. Reč je o možda najstarijoj crkvi Srbije, povezanoj sa nekim od najznačajnijih zbivanja našeg srednjeg veka. Ispred crkve održavali su se državno-crkveni sabori.
O njenom nastanku sačuvane su dve legende. Po prvoj, crkvu, kao i episkopiju, osnovao je apostol Tit, učenik svetog Pavla, koji je živeo u prvom i drugom veku. Kad je sveti Sava išao u Nikeju da bi Srbiji obezbedio arhiepiskopiju, on se, navodno, pozivao na ovo predanje pošto je autokefalnost mogla da dobije samo ona crkva koju je osnovao neki od prvih apostola. Drugo predanje nalazi se u „Letopisu popa Dukljanina” iz 12. veka. On priča da je dukljanski kralj Belo Pavlimir, uz pomoć Rimljana, pobedio raškog vladara Ljutomira. Nakon pobede Rimljani su pored Banje (Caldanae) sagradili tvrđavu i crkvu „u čast blaženog Petra apostola” koja je od tada postala episkopija (10. vek).
Usred srpske zemlje
Savremena arheološka i druga istraživanja potvrđuju starost crkve kao i poseban sakralni značaj mesta na kom se ona nalazi i koje je još u antička vremena bilo svetilište i groblje. Kao i čitava istorija ovih krajeva, istorija ovog mesta i crkve neprekidna je povest razaranja i obnove. Prema istraživanjima, na ovom se mestu razaznaje čak dvanaest razdoblja od praistorije do novijih vremena. Ispod same crkve nađene su, između ostalog, bogate praistorijske humke u kojima mora da su sahranjeni nepoznati plemenski vladari iz 6. i 5. veka pre naše ere.
Prvi put crkva je izgrađena u 6. veku na prethrišćanskoj osnovi (okrugloj rotondi), ali ona je srušena u 7. veku, verovatno prilikom dolaska Slovena. Obnovljena je krajem 9. stoleća kad je, po svoj prilici, stvorena i episkopija u sastavu Ohridske arhiepiskopije. U narednim vekovima počinje i najznačajnije razdoblje - razvoj raške države, uspon Nemanje i njegovih potomaka kao i snaženje pravoslavlja, zahvaljujući svetom Savi. Od 11. do 13. veka freske u crkvi obnovljene su čak četiri puta. Početkom 16. veka ugašena je episkopija da bi izvesno vreme, veruje se, crkva služila i kao džamija. Početkom 18. veka ponovo je uređena zalaganjem patrijarha Arsenija Jovanovića Šakabente. U 19. veku izvesno vreme služila je i kao turski vojni magazin.
U doba velikih župana Ras je bio njihovo „stolno mesto” koje se nalazilo „usred srpske zemlje”. Tako se navodi u biografiji Stefana Nemanje koju je napisao njegov sin i naslednik. Slovensko ime Ras nastalo je pretvaranjem naziva antičkog grada Arsa koji se nalazio na istom mestu i koji bi u tribalsko-tračkom jeziku značio reka, odnosno, „voda koja teče”. Istoričar Prokopije navodi Ras među tvrđavama koje je car Justinijan obnovio u Dardaniji (6. vek).
U Rasu je još od 10. veka, a možda i ranije, postojala episkopija, jedina u Srbiji u to vreme, ne računajući primorje. Bez sumnje, Ras je u dugom razdoblju od oko 300 godina (oko 950. godine do 1282. godine) bio srpsko stolno mesto, sa episkopijom i sa dvorom. Stranci su kasnije po Rasu čitavu zemlju nazivali Raška, a žitelje Rašani. Koliko god bio značajan za istoriju velikih župana, Ras i danas istraživače svoje prošlosti ostavlja pomalo u nedoumici, čak i zabuni. Odavno je primećeno da srpski izvori malokad izričito pominju Ras po imenu. Nijedan od naših velikih spisatelja 13. veka (sveti Sava, Stefan Prvovenčani, Domentijan, Teodosije) ne spominje izrekom grad Ras. Grad Ras u srpskim izvorima poslednji put uzgred pominje starac Simeon, pisac „Vukanovog jevanđelja”, početkom 13. veka. On kaže da je knjigu napisao svome gospodinu, velikom županu, „živeći u pećini, u gradu Rasu”. Zanimljivo je, dakle, da se Ras više ne pominje u poznijim dokumentima, iako mora da je igrao značajnu ulogu u srpskoj prošlosti sve do vremena kralja Uroša II Milutina kad se središte srpske države i vladarski dvor pomeraju ka jugoistoku, prema Kosovu i Makedoniji.
Ni do danas nije sasvim jasno šta se podrazumevalo pod imenom Ras: utvrđenje, grad, oblast ili samo župa.
Zagonetka je potpuna ako se ima u vidu da nije sasvim sigurno gde se nalazio stari Ras: u neposrednoj blizini crkve Svetih apostola Petra i Pavla, na brdu Postenje, ili nekoliko kilometara dalje, na Gradini iznad srednjovekovnog mesta Trgovište. I za jednu i za drugu pretpostavku postoje određene arheološke potvrde.
Do pre deceniju i po prevladavalo je mišljenje da se stari grad Ras nalazio na brdu Gradina, oko 11 kilometara zapadno od Novog Pazara, u živopisnom brdovitom predelu kraj ušća Sebčevske reke u Rašku, nedaleko od manastira Sopoćani, na mestu gde su se spajali putevi koji su sa zapada i juga vodili dalje ka istoku. Tokom arheoloških iskopavanja nađeni su ostaci naselja iz raznih vremenskih razdoblja počevši još od 2000 godina pre naše ere, pa preko antike, Rima, Vizantije, do srednjovekovnog doba.
Iz srednjeg veka nađeni su ostaci palisadnog utvrđenja (vreme Aleksija Komnina) koje će relativno brzo biti spaljeno. Na njegovom mestu sagrađen je čvršći, kameni kastel, nepravilno izdužene osnove, dubine od oko 180 metara i širine 20 do 60 metara. Kastel je bio ojačan sa pet kula. Ovo utvrđenje, koje se vezuje za vladavinu Aleksijevog sina cara Jovana II Komnina, pretrpelo je razaranje, kao i ponovnu obnovu, što se povezuje sa srpsko-vizantijskim borbama iz tog vremena. Utvrđenje je dalje obnavljano i jačano (rezidencijalni kompleks) u vreme srpske vlasti, kad je verovatno služilo kao vladarski „refugijum” (utočište u doba nemira), ali i kao kovnica prvog srpskog novca (u vreme kralja Radoslava) da bi ubrzo zatim bilo spaljeno i zauvek razrušeno.
Molitve svetom Đorđu
Novija arheološka istraživanja ojačala su pretpostavku koja vidi grad (tvrđavu) Ras neposredno kod crkve Petra i Pavla, na brdu Postenje. U novijim iskopavanjima na ovom bregu prepoznato je devet slojeva raznih kultura, od praistorije, antike do srednjeg veka, kao i utvrđenje veličine 390 sa 90 metara unutar koga je do sada nađeno više od 30 kamenih zdanja. Ovo je najveća tvrđava na prostoru čitave Raške oblasti i, po svemu, u tesnoj vezi sa episkopskom crkvom Svetog Petra i Pavla, kao i sa utvrđenjem kasnijeg manastira Svetog Đorđa. U utvrđenju su otkriveni i velika crkva, dvorac, mala crkva uz dvorac, kule i kapije, stambene zgrade gradskog tkiva. Reč je o „najvećem arheološkom nalazištu u središtu starog Rasa”.
Iako nedoumica između dva nalazišta nije do kraja okončana, ostaje ocena koja je izneta još davno: da prestonica velikih župana u Rasu „nije bila sabijena u grad Ras, nego je valja smatrati po celom onom mestu...” Sve ukazuje na to da je Ras nekad bio veliko razuđeno naselje - varoško-seoskih osobina - sa zaseocima. Na njegovom prostoru nalazilo se više manjih ili većih utvrđenja, kao i samo naselje sa zaseocima i sa crkvama i manastirima, zatim dvorovi za vladara, njegovu rodbinu i vlastelu, banja, trgovište, žitni trg, rečni mostovi, zanatska središta...
U žitiju svoga oca Stefan Nemanjić opisuje da se Stefan Nemanja, kad su ga na prevaru zarobila i okovala braća, oslobodio zahvaljujući molitvama svetom Đorđu. U bici kod Patina - Zvečana, na Kosovu, godine 1168. Nemanja je, opet zahvaljujući svetom Đorđu, porazio svoju braću i osigurao vlast u Srbiji. Tihomir, ranije veliki župan, udavio se u toku bitke u reci Sitnici.
„...Ovaj sveti gospodin moj poče sa žurbom, ni malo ne zakasnivši, da zida hram svetog i preslavnog i velikog Hristovog mučenika Đorđa, sa revnošću i ljubavlju, i svrši ga, prizivajući svoga brzog pomoćnika, i ukrasi ga svim radovima, izvrsno svim delima crkvenim.”
Zadužbini svetom Đorđu do tada nije bilo ravne u celoj Srbiji. Na izuzetnom položaju i nedaleko od drevne raške episkopije, crkva Svetog Đorđa simbolično je potvrđivala da je hrišćanska, pravoslavna misao u osnovu srpske državnosti i da postoji potpuni sklad između vere i države. Izgrađen je tako da niko u Rasu ne bi mogao ni pomisliti da Nemanjina vlast nije pod izravnim pokroviteljstvom Boga. „I čineći Bog svakojako na bolje ljudima, i ne želeći ljudsku pogibelj, postavi me za velikog župana, nazvanog na svetom krštenju Stefan Nemanja”, kaže se u „Hilandarskoj povelji”.
Manastir Đurđevi stupovi izgrađen je u Rasu, na vrhu brega koji izdaleka nadvisuje okolinu, iznad rečice Raške i nedaleko od stare episkopske crkve Svetih apostola, u blizini dvora velikog župana, u selu Deževa. Gde god da se iz ibarske ravnice pogled okrene ka nebu, susreće se s Đurđevim stupovima. Za izgradnju ovog manastira, Nemanja je doveo najbolje neimare iz daleka - iz Primorja - zidare koji su gradili katedralu Svetog Trifuna u Kotoru, čak i neke majstore iz Italije. Crkva Svetog Đorđa dobila je tako osobit stil, mešavinu vizantijske arhitekture i zapadne romanike. Ona je prva u nizu građevina raške stilske grupe čiji je uzor svojim brojnim zadužbinama dao veliki župan Nemanja. Tokom arheoloških istraživanja ruševina manastira nađen je natpis iznad zapadnih vrata crkve na kome je naznačeno da je crkva završena 6679. godine nakon nastanka sveta, odnosno, 1170. ili 1171. godine.
Do ulaza u crkvu, postavljenu na najvišu tačku brežuljka, ograđenu visokim odbrambenim zidinama, stizalo se veličanstvenim mermernim stepenicama. Crkva je sagrađena kao jednobrodna građevina s pravougaonim naosom nad kojim je elipsasta kupola sa unutrašnjim oblicima romanske arhitekture. Pored crkve, na nevelikom manastirskom prostoru nalazila se velika trpezarija, dve cisterne uz samu crkvu i manastirski konaci na severu. U manastir se ulazilo kroz prizemlje jedne kule, što uz jake zidove ukazuje na to da zdanje nije imalo samo versku, već i odbrambenu ulogu. Ovo potvrđuje i najupečatljiviji deo nekadašnjeg manastira, dve visoke kule-zvonika od oko 20 metara koji su nadvisivali ceo kraj i koji su, osim zvonjave, mogli da služe i kao osmatračnice.
Možemo samo da zamislimo kakav je utisak ostavljao manastir, vidljiv sa svih prilaza Rasu, i zvonjava s tornjeva kakva se do tada nikad nije čula u tim krajevima. Naime, korišćenje zvona bilo je u ta vremena svojstveno latinskim crkvama, pa nema sumnje da je ovaj običaj Nemanja upoznao u mladosti, dok je živeo u primorju, u Duklji. Narod je uskoro počeo da zove manastir po njegovim zvonicima - Đurđevi stupovi. Taj naziv ostao mu je čak i onda kad su stupovi do temelja porušeni u jednoj od bezbrojnih najezdi koje su ovu slavnu Nemanjinu zadužbinu postepeno pretvorile u neprepoznatljivu ruševinu.
Lebdeći u visinama, daleko iznad svakodnevnog meteža, uzdignut na putu ka nebesima, manastir je za vreme celog nemanjićkog doba uživao visoko poštovanje. Spadao je u „kraljevske manastire”. Kao prvi među uglednima učestvovao je u izboru igumana manastira Studenice. Nemanjin praunuk kralj Stefan Dragutin obnovio ga je, proširio i odredio da tu bude sahranjen.
Od 17. veka, međutim, manastir je pretrpeo više teških oštećenja. U Drugom svetskom ratu kamenje sa južnog zida crkve, kupole i priprate, kao i sa kula, okupatori su odnosili da bi zidali utvrđenje kod Novog Pazara. Ipak, poslednjih godina Đurđevi stupovi bolje su sreće. Delimično je obnovljena crkva kao i druge zgrade da bi 2002. godine ovde ponovo počeo da struji i manastirski život.
Nema komentara:
Objavi komentar