S početka nisu bili brojni, ali su im srčanost i uspesi u borbi pribavljali sve više pristalica. Kao plima, kao poplava, osmanske gazije zauzimale su komad po komad Vizantije... A stigle do samog Beča...
Na početku beše mongolska najezda, oluja konjanika koja je kao strašni usud dolazila iz daljina Azije da tokom 13. veka promeni svet, da zatre kraljevstva, poruši gradove i rastera mnoga nomadska plemena, poput Turaka Ojguza, iz plemena Kaji. Ovi Turci, begunci iz Persije, naseliše se u Malu Aziju, na granice starog i oslabljenog Vizantijskog carstva. Tu su vodili sveti rat „džihad”, kao „gazije” - ratnici islama predvođeni svojim vođama, emirima. Među tim emirima beše jedan, po imenu Osman-beg, koji usnu sledeći san: u njegove grudi spustio se mesec, a iz grudi izraste sveto drvo koje se širilo na sve strane; ispod drveta su stajale četiri fontane koje su predstavljale planine Kavkaz, Atlas, Taurus i Balkan; iz korena drveta izvirale su četiri reke: Tigar, Eufrat, Dunav i Nil. Posvuda se čula molitva mujezina i cvrkut slavuja. Naokolo su svetlucali dijamanti - gradovi koji su se skupljali u prsten, a najveći među njima bio je najčuveniji od svih - Carigrad. Osman se probudi onda kada je na ruku stavljao taj prsten. Jedan derviš koji tumači snove proreče mu da će njegovo potomstvo vladati svetom.
Uspon doma Osmanovog
Osmanovo pleme nije bilo brojno, ali su im srčanost i uspesi u borbi pribavljali sve više pristalica. Kao plima, kao poplava, osmanske gazije zauzimale su komad po komad Vizantije. Zaredom padaju gradovi i tvrđave. Osmana nasleđuje sin, beg Orhan. Osvajanja se nastavljaju. Turci iz Azije prelaze Dardanele 1354. godine i učvršćuju se na evropskoj strani. Za Orhanom sledi Murat I, koji se prvi od Osmanlija proziva sultanom. On će svoje sedište preseliti na Balkan, u Jedrene. Okružiće Carigrad, osvojiti Trakiju, poraziti 1371. godine veliku vojsku srpskog kralja Vukašina na Marici, upasti u Bugarsku. Ništa, čini se, ne može da se odupre brzim turskim konjanicima i njihovoj uvežbanoj stalnoj vojsci - janičarima, kakva u to feudalno doba ne postoji nigde u Evropi.
Samo se još jedna sila na Balkanu može suprotstaviti janičarima - srpska. Knez Lazar 1389. godine na Kosovo izvodi cvet balkanskog viteštva: ujedinjene srpske, bosanske i ugarske ratnike. „I kada je došlo do boja i nastala bitka, bila je tolika zveka i jeka da se treslo i mesto gde se ovo događalo... i bi mnogo mrtvih bez broja...” Na Kosovu je Murat I izgubio život kao jedini turski sultan koji je ubijen na bojnom polju, ali bitku Osmanlije nisu izgubile. Muratov naslednik Bajazit I Munja s Kosova izlazi još moćniji. Srbija postaje vazalna država, a Bajazit se ženi princezom Despinom (Oliverom), sestrom kneza Stefana. Sultanija Despina Bajazitu je rodila tri kćeri po imenu Paša, Malika i Oruz.
Onda se opet pojaviše Mongoli, kao nova Božija kazna. U velikoj bici kod Ankare, 1402. godine, mongolska vojska Tamerlana potpuno je razbila Turke i njihove saveznike, među kojima se borio i Stefan Lazarević. Sultan Bajazit bio je zarobljen i pogubljen. Tokom nekoliko decenija, činilo se da je osmanska moć pri kraju, a Bajazitovi sinovi otimali su se o nasledstvo. Nažalost, bio je to samo privid. Već sredinom 15. veka okolnosti su se promenile. Kod Varne na Dunavu, 1444. godine, sultan Murat II strahovito je potukao krstašku vojsku francuskih i ugarskih vitezova. Nekoliko godina kasnije, na presto je seo jedan od najvećih osmanskih sultana - Mehmed I.
Mehmed Osvajač
Mehmed, prozvan El-fatih (Osvajač), sin sultana Murata II, postao je vladar s 18 godina i odmah krenuo u osvajanje ostataka Vizantijskog carstva. Njegov savremenik Konstantin iz Ostrovice, Srbin koji je jedno vreme služio kao turski janičar, zapisao je da je sultan „veoma lukav, pomoću primirja prevario je koga je mogao; i o veri se malo brinuo a kad bi ga ko zbog toga korio, namah bi skočio (od njega) kao besan”.
Drugog marta 1453. godine pod zidinama vizantijskog Carigrada okupila se ogromna turska vojska od oko 100.000 vojnika, među kojima i 20.000 janičara. Nekada najveći od evropskih gradova, Carigrad je u to doba bio svoja senka. Štitile su ga samo ogromne zidine i hrabra srca malobrojnih branilaca. Odbranu, u kojoj su pored Grka bile i strane jedinice Đenovljana i Venecijanaca, predvodio je vizantijski car Konstantin XI Paleolog. Branioci Carigrada pružili su herojski otpor i skoro dva meseca žestoko se borili odbijajući na desetine turskih napada, svakoga dana ponovo podižući topovima porušene zidine.
Među turskim trupama nalazile su se i jedinice koje je sultanu poslao njegov srpski vazal, despot Đurađ Branković. Konstantin iz Ostrovice, koji je bio među njima, napisao je da su Srbi „morali ići ka Stambolu i pomagati Turcima u osvajanju; a svakojako po našoj pomoći nikad ne bi bio osvojen”. Srba je, u stvari, bilo na obe strane. Sam car bio je sin Jelene, kćerke srpskog velikaša Konstantina Dejanovića. Na turskoj strani, Mehmedova maćeha, udovica Murata II, bila je znamenita Mara, kći despota Đurđa Brankovića, jedna od retkih turskih sultanija koja je zadržala hrišćansku veru i koju je mladi sultan Mehmed izuzetno poštovao.
Dana 29. maja 1453. godine, nakon više talasa napada, turski vojnici uspeli su da upadnu u grad. Poslednji vizantijski vladar Konstantin XI hrabro je poginuo u bici da, kao i srpski knez Lazar, ostane legenda i primer potomstvu. Čak i danas mnogi Grci smatraju utorak, dan kada je pao Carigrad, za najnesrećniji dan u nedelji. Vest o padu hiljadugodišnjeg grada i Vizantije potresla je celu Evropu. Turci su većinu crkava u gradu pretvorili u džamije. Dvadesetogodišnji Mehmed I dodao je svojim titulama još jednu „kajzer-i-Rum”, odnosno rimski car.
Nakon Vizantije, sultan kreće u nova osvajanja: 1459. pada Smederevo i srpska despotovina, 1461. godine sultan osvaja Trebizond u Maloj Aziji. Mehmed 1464. godine osvaja Bosnu i ubija poslednjeg bosanskog kralja Stepana Tomaševića. Zatim 1467. godine pada i Hercegovina. Jedan od razloga brzog turskog napredovanja na Balkanu, osim slabosti tamošnjih država, bila je i izvesna popustljivost osvajača prema seoskom stanovništvu i njihovoj hrišćanskoj veri. Mehmed I ostavio je grčkog patrijarha u Carigradu, a svim hrišćanima dao je autonomiju u okviru sistema „mileta”, odnosno etničko-verskih zajednica kojima je upravljala crkva. U ta vremena, osmanlijska država pokazivala je veći stepen religijske trpeljivosti nego druge zemlje u Evropi, koje su uglavnom zabranjivale ili proterivale pripadnike drugih vera.
Nekoliko puta Mehmed I pokušava da osvoji i Beograd, ali biva odbijen u žestokim bitkama. Pred kraj života, u želji da potvrdi da ima ambicije rimskog cara, Mehmed pokušava da osvoji Italiju. Turci 1480. godine nakratko osvajaju Otrant, na samom kraju italijanske „čizme”, što izaziva paniku u Rimu. Strah od Turaka je toliki da rimski papa beži na sever Italije.
Sulejman Veličanstveni
I u narednim generacijama turska moć dalje jača da bi vrhunac dostigla pod Mehmedovim praunukom, Sulejmanom Zakonodavcem, koga su zapadnjaci prozvali Veličanstveni (ime Sulejman odgovara jevrejskom imenu Solomon). Vladao je najduže od svih sultana, čak 46 godina (1520-1566), u vreme kad se u Zapadnoj Evropi razvija renesansni pokret. Ipak, činilo se da su raskoš i moć Sulejmanovog dvora i njegovog carstva zasenjivale sve ostale u Evropi. Turska država protezala se od današnje Mađarske, na zapadu, sve do Irana i držala je veliki deo Sredozemlja. Sulejmanove jedinice zauzele su Beograd (1521), zatim su kod Mohača (1526) do nogu potukle ugarsku vojsku i zauzele Mađarsku, da bi 1529. i 1532. godine opsedale sam grad Beč. U Sulejmanovo vreme, Carstvo je imalo više od 20 miliona stanovnika i bilo podeljeno u oko 200 „sandžaka” (oblasti). Istanbul, sa više od 250.000 stanovnika, bio je najveći evropski grad, veći od Pariza i Londona, pet puta veći od Beča, deset puta od Berlina.
Sulejman I umnogome je unapredio Tursko carstvo: izgradio je moćnu flotu, razvio zakonodavstvo dopunjujući islamsko šerijatsko pravo putem „kanun-i-Osmani” (osmanlijskih kanona). Posebno je značajan razvoj umetnosti i arhitekture pod čuvenim „neimarom” Sinanom. I danas obrise Istanbulu daju veličanstvene građevine koje je gradio Sinan, poput čuvene džamije „Sulejmanije” i njenih vitkih minareta.
Sulejman I podsticao je poeziju kao i „kaligrafiju” (umetničko pisanje) koja je u islamskoj baštini imala duboke korene. Sam sultan bavio se poezijom. Niz ljubavnih pesama posvetio je svojoj omiljenoj ženi - Hurem sultani, čije pravo ime je bilo Rokselana. Poreklom ukrajinska robinja, ova lepotica dospela je do sultanova harema, gde ju je Sulejman uzdigao čak do stepena zakonite supruge. Sultan joj je pisao:
„prestolu moje usamljene palate, bogatstvo moje, moja mesečeva svetlosti, moj najtajniji prijatelju, moje postojanje, moja sultanijo, najlepša od najlepših... moje proleće, moj danu, moja draga ružo, jedina koja me ne potresa u ovome svetu, ženo prekrasne kose, uvek ću te slaviti, ja, ljubavnik drhtavoga srca, sa očima punim suza, sretan sam...”
Vremenom je Rokselana zadobila veliki uticaj, ne samo u sultanovom srcu nego i u vlasti. Nastojala je da, među brojnim Sulejmanovim sinovima, obezbedi nasleđe onima koje mu je ona rodila. Pod njenim uticajem Sulejman je pogubio svoja dva starija sina, kao i velikog vezira. Sulejman I umro je u pohodu na Austriju 1566. godine. Plašeći se nemira u vojsci i iščekujući dolazak naslednika, veliki vezir je više od mesec dana krio sultanovu smrt, tako što je u šator i u sultanovu nosiljku postavio dvojnika. Tajna je otkrivena tek kada je na lice mesta stigao Sulejmanov i Rokselanin sin i naslednik - Selim II.
Opadanje Osmanskog carstva
Osmanlijska dinastija dugo nije imala mlađih grana - one su vekovima redovno „podsecane”, u najsurovijem smislu te reči. Naime, još od vremena Mehmeda Osvajača uveden je običaj da se, dolaskom na vlast novog sultana, odmah pogube sva njegova braća i njihovi muški potomci. Ovo ipak nije ugrozilo opstanak same dinastije jer je svaki sultan imao brojno potomstvo. Jedini zabeleženi izuzetak osmanskog princa koji je preživeo dolazak na vlast svoga brata, jeste povest o sinu Mehmeda Osvajača - princu Džemu. Džem je, nakon poraza u borbi za vlast sa bratom Bajazitom II, uspeo da pobegne na zapad - u Italiju, gde je i umro 1495. godine. Na zapadu je ostavio i potomstvo koje je preuzelo hrišćansku veru i koje postoji i danas (italijanska plemićka porodica Said). O sudbini princa Džema trag je ostavio i Ivo Andrić u svojoj „Prokletoj avliji”.
U 16. i 17. veku Osmansko carstvo više nije raslo, iako je i dalje bilo jedna od najmoćnijih evropskih sila. U pomorskoj bici kod Lepanta, 1571. godine, udružene hrišćanske snage, Venecija i Španija, prvi put su uspele žestoko da poraze tursku vojsku. Ipak, Osmanlije će i 1683. godine još jednom stići pod zidine Beča da bi u velikoj bici pretrpele poraz koji će značiti početak njihovog postepenog povlačenja iz Srednje Evrope i s Balkana. Tokom generacija osmanski vladari pokazivali su sve manje volje da se bave teškim poslom upravljanja ogromnom državom.
Harem je bilo mesto gde se postavljaju veziri, donose važne političke odluke i vodi život pun istočnjačke istančanosti, s ciljem da se pruži svako čulno i duhovno uživanje samo jednom čoveku - sultanu, „Alahovoj senci na zemlji”.
Na propadanje dinastije uticao je običaj uveden od 17. veka, kojim je „očovečeno” surovo pravilo ubijanja osmanskih prinčeva, tako što su oni držani zatvoreni u posebnim prostorijama na dvoru zvanim „kafez”. Tu bi zlosrećni prinčevi, kojima je bio zabranjen svaki dodir sa spoljnim svetom, opijeni hašišom, pićem i prekomernom hranom, postepeno tonuli u potpunu otupelost i maloumnost. Neki među njima bi, posle više decenija, bivali izvučeni iz zatočeništva i proglašeni za sultane. Pretposlednji osmanski sultan Mehmed V tako je čak 30 godina živeo zatvoren pre nego što je proglašen za vladara.
Vladavina osmanske dinastije najzad je završena u Mladoturskoj revoluciji Kemala-paše (nazvanog Ataturk) koji je preuredio tursku državu, proglasivši je republikom, 1923. godine. Ironija je istorije da je poslednji osmanski sultan Mehmed VI svoje poslednje zemaljske dane proveo u izbeglištvu na zapadu Evrope - u Sanremu, gde je umro 1926. godine. Bio je toliko zadužen da poverioci deset dana nisu dozvolili sahranu pokojnika. Današnji, 43. po redu, poglavar osmanske porodice zove se Ertoglu Osman V.
Srbi na Osmanskom dvoru
Srbi su se vekovima srčano i hrabro borili protiv turskog carstva, ali su u pojedinim razdobljima u znatnoj meri doprineli slavi Osmanlija. Najmanje četrnaest velikih vezira u toku istorije otomanske države bilo je južnoslovenskog porekla (većinom u 16. i 17. veku). Osim njih, slavi Osmanlija doprinelo je na hiljade vezira, beglerbegova, paša, kao i desetine hiljada običnih vojnika hrišćanskog porekla iz Bosne ili Srbije. U 15. veku bilo je toliko ovih poturčenjaka da se srpski jezik smatrao za drugi na sultanovom dvoru (nakon turskog).
Prvi turski veliki vezir srpskog porekla bio je Ahmed-paša Hercegović (rođen 1456), najmlađi sin znamenitog Stefana Vukčića Kosače, hercega od Svetog Save, vladara Huma. Hercegović Ahmed (prethodno je nosio ime Stefan) koga su Turci kao dečaka uzeli kao taoca, oko 1474. godine prešao je u islam i oženio se kćerkom sultana Bajazita II, Šahzadom Hundi. Bio je veliki vezir u pet navrata. Istakao se u borbama turske vojske u vreme osvajanja Egipta, gde je i umro 1517. godine. O njegovim potomcima postoje podaci sve do 1614. godine.
Među brojnim turskim državnicima srpskog porekla koji su stvarali osmansku istoriju najčuveniji je bio Mehmed-paša Sokolović (1506-1579), jedini osmanlijski veliki vezir koji je vladao čak za vreme tri sultana. Mehmed-paša jedan je od najznačajnijih državnika u celokupnoj osmanskoj istoriji. Mehmedova žena bila je kći sultana Selima II - Esma (Ismihan) s kojom je imao tri sina i kćer. I pored visokog položaja, Mehmed nije zaboravio svoj zavičaj i rod. Obnovio je Pećku patrijaršiju i srpskoj crkvi dao široku autonomiju, svoje rođake postavljao je za srpske patrijarhe (Makarije Sokolović), a one koji su prešli u islam za osmanlijske upravnike. Najznačajniji među njima, Mustafa-paša Sokolović, bio je beglerbeg Ugarske, Ferhad-paša upravljao je Bosnom i sagradio banjalučku džamiju „Ferhadiju”.
Osmanski zetovi bili su i neki drugi veliki veziri južnoslovenskog porekla, poput Damat Rustem-paše, Damat Ibrahim-paše (16. vek) i Damat Melek Mahmut-paše (18. vek). „Damat” znači zet na turskom, odnosno činjenicu da su ovi veliki veziri bili oženjeni sultanovim kćerima. Drugi veziri dostizali su najviši položaj kao bivši učitelji sultana („lala”), poput Lala Kara Mustafa-paše (16. vek) i Lala Mehmed-paše (17. vek).
Turski veziri imali su običaj da prikrivaju svoje hrišćanske korene, tako da često nije moguće tačno ustanoviti njihovo poreklo. Bila su to deca koja su silom skupljana u hrišćanskim porodicama na Balkanu i u drugim krajevima Carstva, putem po zlu upamćenog „danka u krvi” (devširme). Ova deca postajala su sultanovi robovi i ratnici („janičari”). Najdarovitiji među njima obrazovani su na samom dvoru, gde su dostizali i najviše položaje. Međutim, koliko god da su postajali moćni, veziri i janičari hrišćanskog porekla do kraja života ostajali bi odani vladarevi sužnji, čijim životima i imetkom je on mogao da raspolaže u svakom trenutku.
Nema komentara:
Objavi komentar